Κυριακή 7 Μαρτίου 2010

“Είναι” και “Φαίνεσθαι”. Και περί Υπερηφάνειας


Θυμάμαι πως στο παρελθόν έχω ασχοληθεί κι έχω γράψει για το ελάττωμα της υπερβολής και για την αρετή της υπέρβασης. Για την ευκολία της πρώτης και για τις δυσκολίες της δεύτερης (βλ. εδώ: http://seagullstefanos.blogspot.com/2008/12/blog-post_14.html). Κι αν θυμάμαι καλά (διότι αυτή τη στιγμή που γράφω δεν έχω το κείμενό μου εκείνο εμπρός μου, ώστε να μπορώ να το διαβάσω και πάλι) πρέπει να είχα αναφερθεί και στην συλλογική ροπή και προτίμησή σας, Ελληνες γαρ, προς την πρώτη… Κάτι για το οποίο δεν νομίζω πως θα πρέπει να είμαστε υπερήφανοι!...

“Υπερήφανος” έγραψα κι αμέσως, κατά τρόπο καταιγιστικό, ξεπήδησαν απ’ το μυαλό μου [ή, ίσως, “ξεχύθηκαν στο μυαλό μου” (από πού, άραγε… αυτό μου φαίνεται ένα ενδιαφέρον γλωσσικό ή / και φιλοσοφικό – ψυχολογικό θέμα με το οποίο θα μπορούσα να ασχοληθώ κάποτε, στο μέλλον, αλλά, πάντως, δεν είναι του παρόντος, για να μην ξεστρατίσω...)] ένα σωρό σχετικές σκέψεις…

…Από το “Είμαι υπερήφανος μου είμαι (ή “που εγεννήθην”) Έλλην” ή το “θα έπρεπε να είμαστε υπερήφανοι που γεννηθήκαμε Έλληνες” κ.λπ. μέχρι αυτή καθεαυτή την λέξη “υπερηφάνεια”…

...που άλλοι, οι περισσότεροι ίσως, την εμφανίζουν ως ελάττωμα μέγα (όταν αφορά όχι τους ίδιους, αλλά κάποιους άλλους…) κι άλλοι ως αρετή…

[Δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο, δα, κάποια ελαττώματα, αν όχι όλα, να εμφανίζονται ως αρετές… Από πού ν’ αρχίσει και πού να τελειώσει κανείς, σχετικώς. Για την ώρα ας περιοριστώ στην απλή αναφορά του φαινομένου και στο γεγονός ότι μνεία έχει κάνει και ο Οδυσσέας Ελύτης, γράφοντας για “αμαρτία που την είπανε αρετή”…]

“Να έχεις υπερηφάνεια στη ζωή σου”, λένε και προτρέπουν πολλοί γονείς τα παιδιά τους. Μα εννοούν προφανώς κάτι άλλο: την αξιοπρέπεια.


Υπερ-ηφάνεια, λοιπόν!

Ή και: υπεροψία, αλαζονεία, έπαρση, καύχηση, κομπασμός, κομπορρημοσύνη, ξιπασιά, οίηση, περιαυτολογία κ.λπ.

Και αυτή η λέξη, όπως και η υπερ-βολή και η υπέρ-βαση, έχουν ως πρώτο συνθετικό το “υπέρ”. Και ως δεύτερο το φαίνεσθαι”…

[Δεν θα πάψω να γράφω και να ξαναγράφω, και να επισημαίνω ως σημαντικό, για να μην χαθεί, να μην ξεχαστεί, το “Αρχή Σοφίας, ονομάτων επίσκεψις”, δηλαδή ότι η αναζήτηση του νοήματος των λέξεων είναι πάντα σοφή ενέργεια!...]

Αναρωτιέμαι από πού θα ήταν πιο χρήσιμο κι ωφέλιμο και έξυπνο και πρέπον να αρχίσω. Από το υπέρή από το φαίνεσθαι”…

[Να μην ξεχάσω, ίσως, και τις ερμηνείες ή παρερμηνείες που θα μπορούσαν να προκύψουν απ’ το ανακάτωμα ή τις προσθήκες π.χ. “φαίνεσθαι υπέρ”… το φαίνεσθαι είναι υπέρκ.λπ….]


“Φαίνεσθαι”! Τι λέξη κι αυτή! Και πόσο έχει υπερ-τιμηθεί… και υπερ-εκ-τιμάται ιδίως στην εποχή μας! (Την εποχή της εικόνας και δη της προς-οψης και όχι της ουσίας!...)

Εάν κάτι ή κάποιος δεν φαίνεται, δεν υπάρχει!

Η υπαρξιακή μας αγωνία έγκειται εκεί ακριβώς: Να φανούμε, έστω για λίγο, ώστε να υπάρξουμε… ώστε να μπορούμε στη συνέχεια να νοιώθουμε ή να λέμε ότι υπήρξαμε… ή να λένε οι άλλοι για εμάς ότι υπήρξαμε… Να φανούμε με όποιον τρόπο! Θετικό ή αρνητικό… Ανάγκη ψυχολογική και φιλοσοφική – υπαρκτική που, για να είμαστε απόλυτα ακριβείς, είναι διαχρονική: Από τον Ηρόστρατο που πυρπόλησε τον ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσο, μέχρι τις σύγχρονες τηλε-περσόνες που θέλουν συνεχώς να προβάλλονται, έστω και αρνητικά ή να ακούγεται το όνομά τους [“σωστά”, σύμφωνα με τον κανόνα του marketing και της διαφήμισης, αλλά αδιάφορο αν γίνεται για τον σωστό λόγο!...], αλλά και μέχρι την επιδίωξη της μεγάλης πλειοψηφίας να κερδίσει “τα πέντε λεπτά δημοσιότητας” που αναλογεί στον καθένα μας…

“Φαίνεσθαι”, λοιπόν… Πόσα και πόσα δεν θα μπορούσαν να λεχθούν (και θα ήθελα να γράψω) σχετικά ή με αφορμή αυτή τη λέξη!...

…Κι ακόμα περισσότερα, ίσως, για άλλη μια λέξη, που μας έρχεται συνειρμικά, σαν την ακούμε, ως παρακολούθημα ή ως αντίθετο ή ως… ό,τι άλλο τέλος πάντων:

“Είναι”!


“Φαίνεσθαι” και “Είναι”.

[Ιδού ο συνδυασμός… το “δίδυμο”... ή το “δίπολο” που… “σκοτώνει”…

Ή που δίνει ζωή… Ή νόημα στη ζωή… Ή ουσία στη ζωή… Ή…]

Να φαίνεσαι ή να είσαι;…

…Και, βεβαίως, αντίστοιχα, το συναφές: Να είσαι ή να έχεις;

Πολλά θα μπορούσαμε να σκεφτούμε, να πούμε και να γράψουμε για καθένα απ’ τα παραπάνω θέματα… Γιατί σε καθεμιά απ’ τις παραπάνω διασταυρώσεις (ή/και τρίστρατα…) ανοίγονται δρόμοι που μπορούν να μας προσφέρουν ευχάριστες κι ωφέλιμες διαδρομές…

…που, όμως, για την ώρα μας ξεστρατίζουν (το έκαναν ήδη…) από τη σημερινή διαδρομή μας… Πάμε πίσω, λοιπόν…


Υπερηφάνεια: Να φανούμε προς στιγμή ή να φαινόμαστε διαρκώς παραπάνω απ’ αυτό που είμαστε…

Ποιόν κοροϊδεύουμε, αλήθεια;

Τους άλλους ή τον ίδιο μας τον εαυτό;…

Θυμήθηκα, μόλις τώρα, πώς και πόσο κορόιδεψαν (ή/και κοροϊδέψαμε, όλοι μας) τον σύγχρονο ξένο πολιτικό, πρόεδρο μεγάλης δυτικοευρωπαϊκής χώρας, που για να φανεί ψηλότερος απ’ ό,τι είναι, είτε σηκώνεται στις μύτες των ποδιών του, είτε φορά τακούνια, είτε φωτογραφίζεται στεκόμενος πάνω σε σκαλοπάτια…

[Θα μπορούσα να θυμίσω και τον εγχώριο πόλεμο περί ύψους, δύο πολύ γνωστών και προβεβλημένων προσώπων… και μάλιστα υπό το μουσικό θέμα και άσμα “είναι γάτα, είναι γάτα, ο κοντός με τη γραβάτα”, αλλά δεν θέλω να… ρίξω το επίπεδο του κειμένου –μεταφορικώς, βεβαίως!...]

Πόσο μπορεί να στέκεται κάποιος στις… μύτες των ποδιών του; Πόσο μπορεί να ισορροπείς πάνω σε ψηλοτάκουνα… παπούτσια ή γόβες; (…) [Θυμήθηκα κι αυτό που αποδίδεται στον Μέγα Βασίλειο ή/και στον Τζων Ράσκιν: “Η υπερηφάνεια είναι ένα ζευγάρι ξύλινα παπούτσια που κάνουν τον άνθρωπο υψηλό, χωρίς όμως να τον κάνουν μεγάλο”!...] Πόσο μπορείς να εξαπατάς τους άλλους πριν, τελικά, να γίνεις καταγέλαστος;

Κι όμως αυτό που τόσο εύκολα βλέπουμε και περιγελούμε και για το οποίο κατηγορούμε τους άλλους, δεν το βλέπουμε ότι συμβαίνει με τον ίδιο μας τον εαυτό.

[Το περίφημο “κάρφος” που δεν βλέπουμε στο δικό μας μάτι!...]


Υπερηφανευόμαστε ότι είμαστε, δηλαδή θέλουμε να φαινόμαστε ότι είμαστε, για παράδειγμα, σοβαροί, κι αυτό μας κάνει, εν τέλει, να φαινόμαστε γελοίοι…

Υπερηφανευόμαστε, για παράδειγμα, για την άσπιλη ηθική μας, με τελικό αποτέλεσμα, όταν η “ηθική” μας αποδεικνύεται πως ήταν κούφια ηθικολογία, ακόμα και το ελάχιστο παράπτωμά μας να φαίνεται σαν κατάμαυρος λεκές πάνω σε λευκό πουκάμισο…

Υπερηφανευόμαστε, γενικώς, θέλοντας με αυτόν τον τρόπο να μας προσέξουν οι άλλοι και να πραγματωθεί έτσι η έμφυτη ανάγκη μας για επικοινωνία και ανθρώπινη σχέση, και είναι ετούτη ακριβώς η υπερήφανη συμπεριφορά μας που έχει το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα και μας απομακρύνει απ’ τους ανθρώπους…


Έχει συνέπειες [πώς να το κάνουμε;…] η κάθε μας επιλογή.

Έτσι ακριβώς και η υπερηφάνεια, η υπεροπτική συμπεριφορά, η αλαζονεία, έχει κι αυτή τις συνέπειές της.

Με “πρώτη και καλύτερη” [ή, μάλλον: “χειρότερη”!...] το ότι, αργά ή γρήγορα, ακόμα και αν αρχικά δεν το πιστεύαμε οι ίδιοι, αλλά απλά θέλαμε να το δείχνουμε προς τους άλλους, τελικά να… το πάθουμε: Να “πειστούμε” δηλαδή πως υπερέχουμε… ως προς όλα… από όλους… (Για την ακρίβεια, συνήθως κάνουμε μια υποχώρηση, μια παραχώρηση: υπερέχουμε… στα περισσότερα… απ’ τους περισσότερους…)

[Πραγματικά δεν ξέρω τι προηγείται ψυχολογικά: Πρώτα νιώθουμε υπεροχή και μετά υπερηφανευόμαστε ή πρώτα υπερηφανευόμαστε, για να καλύψουμε τις ανασφάλειές μας, και μετά πιστεύουμε κι οι ίδιοι στην υπεροχή μας;…]


Υπέρ-τατη… δηλαδή έσχατη έκφραση της υπερηφάνειας είναι η Ύβρις. Με πολλές εκφάνσεις και σε διάφορα επίπεδα: Απέναντι στους νόμους και στον Νόμο, απέναντι τους νόμους τους ανθρώπινους ή τον Φυσικό Νόμο, απέναντι στους φυσικούς νόμους, απέναντι στον Θεό.

Υπό μία οπτική, άλλωστε, από εκεί δεν άρχισαν όλα τα δεινά; Από την υπερηφάνεια του διαβόλου και από το “έσεσθε ως θεοί”!...

Διότι “ο Θεός υπερηφάνοις αντιτάσσεται”!...

Και όχι μόνον ως Θεός της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, του Ιουδαϊσμού και του Χριστιανισμού. Μα και ως θεοί της αρχαίας Ελλάδας. “Ύβριν γαρ ου στέργουσιν ουδέ δαίμονες” (Την αλαζονεία δεν την ανέχονται ούτε οι θεοί). “Ο Θεός αγαπά να ταπεινώνει τα υπερέχοντα”, γράφει ο Ηρόδοτος. “Ζευς μεγάλης γλώσσης κόμπους υπερεχθαίρει” (Ο Ζευς μισεί υπερβολικά τις καυχησιολογίες) γράφει ο Σοφοκλής στην “Αντιγόνη”. Και συμπληρώνει αλλού: Ζευς κολαστής των άγαν υπερφρόνων.

Μα και αυτοί που λένε πως δεν πιστεύουν σε Θεό, μα μοναχά στην Επιστήμη ή στην “Γαία” – Φύση, κι αυτοί το ίδιο θα μας πουν και θα μας διαβεβαιώσουν: Πως δηλαδή η Ύβρις του ανθρώπου απέναντι στη Φύση, στην Επιστήμη, την Τεχνολογία και τη Γνώση, έχει ως αποτέλεσμα τραγικό, την τιμωρία…


Αντί για την υπερηφάνεια μας, λοιπόν, είναι προς όφελός μας η μετριοφροσύνη ή, ίσως, η ταπεινοφροσύνη. Παντού και πάντα και σε κάθε τομέα…

“Εν οίδα ότι ουδέν οίδα” έλεγε (με ταπείνωση…) ο Σωκράτης.

Κι είναι αυτή η βάση όχι απλά της Γνώσης, μα της Σοφίας.

Κι είναι η Ταπεινοφροσύνη, αντίστοιχα, η βάση και το θεμέλιο της κάθε αρετής, της Αρετής με Α κεφαλαίο.

Μ’ ένα μεγάλο κίνδυνο, όμως, με μια μεγάλη παγίδα: Την (τάχα μου!...) ταπεινοφροσύνη μας που είναι “φτιασιδωμένη” και μεταμφιεσμένη η χειρότερη υπερηφάνεια…

Μια μέρα, είχα διαβάσει, μπήκε ο κυνικός φιλόσοφος, ο Διογένης, και πάτησε με τα γυμνά και λασπωμένα πόδια του ένα πολύτιμο χαλί που ήταν στρωμένο στην περίφημη “Ακαδημία” του Πλάτωνα και είπε: -Πατώ την υπερηφάνεια του Πλάτωνα. –Ναι, του αποκρίθηκε, τότε, εκείνος, αλλά την πατάς με μια υπερηφάνεια μεγαλύτερη!...

Κι είναι αλήθεια: Οι χειρότεροι εγωιστές, οι περισσότερο υπερήφανοι, είναι συνήθως οι ταπεινολόγοι… [Έτσι, αντίστοιχα, όπως οι περισσότεροι ανήθικοι, είναι οι ηθικολόγοι…]


Υ.Γ.: Μόλις έγραψα την παραπάνω φράση, την τελευταία παράγραφο, “ήρθα εις εαυτόν”, συνειδητοποιώντας πως η φράση περιλαμβάνει, αυτομάτως, και εμένα. Εμένα, όμως, αγνοείστε με! Μα κρατήστε ό,τι από τα παραπάνω σας φαίνεται (ή, μάλλον, είναι!...) ενδιαφέρον και χρήσιμο. Κι αν όχι κάτι απ’ αυτά, στο άλλο μου ιστολόγιο, το “Eagle”, ανάρτησα κάποια γνωμικά και αποφθέγματα που αναφέρονται στο θέμα μας, εδώ:

http://eaglestefanos.blogspot.com/2010/03/blog-post_07.html


Δεν υπάρχουν σχόλια: